Voorjaarskluifzwam

Deze keer bespreken we opnieuw een paddenstoel, die in dubbel opzicht gevaarlijk is. De voorjaarskluifzwam (Gyromitra esculenta) is dodelijk giftig, maar lijkt veel op de zeer door fijnproevers gewaardeerde echte morielje (Morchella esculenta). De tot acht centimeter brede en bruine hoed van de voorjaarskluifzwam vertoont hersenkronkelachtige windingen. Bij de morieljes is de hoed wat meer raatvormig gekamerd. Maar het verschil bestaat uiteraard alleen bij perfect gevormde exemplaren waardoor beide soorten in de natuur toch veel gelijkenis kunnen vertonen.

Het eerste deel van zijn wetenschappelijke naam, Gyromitra, is een combinatiewoord uit het Grieks: gyros is 'rond' en mitra is 'hoofdband'. Samen is dat zoiets als 'ronde hoofdband' en het probeert de vorm van de hoed te beschrijven. Het tweede deel, esculenta, is afgeleid van het Latijnse woord esculentis dat 'eetbaar' betekent. Morielje is afgeleid van morchel, een oud Duits woord voor paddenstoel. Weet je dat ook weer.

Uhm, zo zul je op dit moment gaan opmerken, de voorjaarskluifzwam was toch dodelijk giftig? Dat klopt. Vroeger had men echter het idee dat de voorjaarskluifzwam na tweemaal koken wel ontgift zou zijn en probleemloos als maaltje genuttigd kon worden, maar tegenwoordig is gebleken dat het allemaal iets anders zit. Zelfs na het koken blijven er gifstoffen in de paddenstoelen zitten en mensen met een kwetsbare gezondheid kunnen daardoor nog steeds in grote problemen raken. Rauw zijn de paddenstoelen helemaal gevaarlijk als gevolg van de aanwezige gyromitrine. In het lichaam wordt die stof gehydrolyseerd tot het nog giftiger monomethylhydrazine (MMH). Dit gif tast de lever, de nieren en het centrale zenuwstelsel aan. De eerste symptomen zijn heftig overgeven en diarree, die pas na een uur of 5 tot 7 gaan optreden. Daarna volgen zaken als duizeligheid, lethargie (een toestand van geestelijke ongevoeligheid) en stekende hoofdpijnen. Ernstige gevallen kunnen leiden tot een delirium, coma en dood, vaak mede als gevolg door het uitvallen van je lever- en nierfuncties. Bovendien werkt het gif ook nog eens cumulatief (stapelend) in je lever en nieren zodat de problemen toenemen als je af en toe eens een verkeerde paddestoel eet.

Een vervelend bijverschijnsel is dat de genoemde gyromitrine nogal vluchtig is. Daardoor kan zelfs de aanwezigheid van voorjaarskluifzwammen in een slecht geventileerde ruimte al voor de bovengenoemde problemen zorgen. Eventjes leuk paddenstoelen zoeken in het bos en deze gezellig op de vensterbank laten drogen kan in dit geval dus al levensgevaarlijk zijn.

Een volgend probleem is dat het consumeren van de voorjaarskluifzwam (vermoedelijk) kan leiden tot ALS (Amyotrofe Laterale Sclerose). Een kleine gemeenschap in de Franse Alpen had de gewoonte om ieder voorjaar te genieten van de voorjaarskluifzwam. Totdat bleek dat de gevallen van ALS in die gemeenschap van zo'n 200 zielen de pan uitrezen met 14 gevallen die tussen 1990 en 2018 gediagnosticeerd werden[1][2]. Gewoonlijk komt ALS voor bij twee tot drie gevallen per 100,000 mensen in Europa. Die 14 gevallen op 200 komen omherekend neer op 7,000 gevallen per 100,000 mensen.

Wat ook lastig is, is dat de voorjaarskluifzwam verward kan worden met de eetbare morieljes. Gelukkig zijn die heerlijke morieljes uit de supermarkt wel veilig, zo denk je. Niet dus. Zelfs morieljes bevatten kleine hoeveelheden gif en zouden in geen geval rauw gegeten moeten worden. Er bestaan verhalen dat zelfs gekookte morieljes in combinatie met alcohol tot milde vergiftigingsverschijnselen kunnen leiden.

[1] Lagrange et al: An amyotrophic lateral sclerosis hot spot in the French Alps associated with genotoxic fungi in Journal of the Neurological Sciences - 2021
[2] Lagrange et al: Corrected speciation and gyromitrin content of false morels linked to ALS patients with mostly slow-acetylator phenotypes in eNeurologicalSci - 2024

Bundelmosklokje

Kort gezegd hebben paddenstoelen op twee manieren echt praktisch nut voor de mens: als voedsel (de eetbare paddenstoelen) en als drug (de hallucinerende paddenstoelen). Het wordt al snel heel vervelend als je binnen een bepaalde familie enkele familieleden aantreft die óf eetbaar zijn, óf hallucinogeen zijn óf dodelijk giftig zijn en dat ze daarbij ook nog eens een sterke familiegelijkenis vertonen.
Het bundelmosklokje (Galerina marginata) is zo’n levensgevaarlijke giftige paddenstoel met een aantal nuttige broertjes en zusjes. Het stobbezwammetje (Galerina mutabilis) is eetbaar en de zeer zeldzame Galerina steglichii bevat weer het hallucinogene psylocibine. De paddenstoelen van het geslacht Galerina zijn in het algemeen vrij klein met een hoed tot 7 centimeter in doorsnede en bruinig van kleur. Het bundelmosklokje wordt kan het hele jaar worden aangetroffen, al zie je hem toch wel het meest in de herfst. In Engeland staat hij ook bekend als de autumn skullcap (herfstdoodshoofd). Dat zegt ook voldoende, lijkt me.

Het eerste deel van zijn wetenschappelijke naam, Galerina, heeft Latijnse wortels: een galea was een leren helm en het verbeeldt de vorm van de hoed van het bundelmosklokje. Het tweede deel, marginatus, komt ook uit het Latijn en betekent zoiets als ‘aan de rand’. Vergelijk het Nederlandse ‘in de marge (van het bestaan) leven’ en je moet het dus vertalen als klein en onbetekenend.

Zoals gezegd is het bundelmosklokje dodelijk giftig en dat is het gevolg van de aanwezigheid van α-amanitine en enkele andere amatoxines. Opmerkzame lezers zullen hier opmerken dat dit dezelfde gifstoffen zijn als die we in de amanieten (vliegenzwam, groene knolamaniet, panteramaniet en kleverige knolamaniet) hebben aangetroffen en dat klopt. Toch zijn beide geslachten niet direct verwant.

Het onbedoeld opeten van het bundelmosklokje levert dus ook vrijwel dezelfde problemen op als die beschreven worden bij een vergiftiging met de amanieten: de symptomen kunnen tussen 6 en 24 uur na het eten optreden en zijn onder andere vreselijke maag- en darmpijnen, misselijkheid, overgeven, diarree, die wel 6 tot 9 uur kan aanhouden. Daarna verdwijnen de symptomen voor ongeveer 24 uur (wat de Engelsen de honeymoon – wittebroodsweken – noemen), maar gedurende deze periode worden door de gifstoffen wel ongemerkt de lever en de nieren verwoest. Dat leidt na die 24 uur tot bloedingen in de darmen, uitval van nieren en lever, coma en na een dag of zeven de dood. Het gif is thermostabiel en dat betekent dat koken of bakken van de paddenstoelen geen enkel effect heeft op de kracht van het gif. Als therapie worden hoge doses penicilline toegepast, maar onduidelijk is of dat echt werkt.

Echt moederkoren

Natuurlijk is moederkoren (Claviceps purpurea) geen echte paddenstoel, maar wel een daaraan gerelateerde schimmel. Moederkoorn wordt al sinds mensenheugenis gevreesd door zijn extreme giftigheid en ontstaat vaak na koude winters, die gevolgd worden door regenachtige zomers. Bepaalde graansoorten, zoals rogge, tarwe en gerst, blijken dan erg vatbaar te zijn voor het ontstaan van moederkoorn. De aangetaste graankorrels werden vroeger vaak ongemerkt verwerkt tot brood.
Het eerste deel van zijn wetenschappelijke naam, Claviceps, is afkomstig uit het Latijn en clavi betekent ‘sleutel’. De uitgang -cula maakt het geheel een verkleinwoord waardoor het samen ‘sleuteltje’ betekent en de vorm van moederkoorn beschrijft. Het tweede deel, purpurea komt natuurlijk ook uit het Latijn en betekent ‘purper’. Onder invloed van zonlicht verkleurt moederkoren en kan paarsig lijken. De meer wetenschappelijke naam voor moederkoren is ergot en dat woord is op zich weer afkomstig van het oud-Franse woord argot dat ‘spoor’ (van het paard de sporen geven) betekent en ook dat woord beschrijft de wat vreemde vorm van het moederkoren.

De giftigheid van het echte moederkoren is het gevolg van hoge concentraties (tot wel 2 procent van de droge massa) van het alkaloïde ergotamine. Hoewel de schimmel ook nog andere schadelijke ergoline-alkaloïden in zich draagt is die ergotamine wel de meest giftige en het heeft zelfs de naam gegeven aan een speciaal ziektebeeld; ergotisme. In de Middeleeuwen werd deze aandoening wel ‘Saint Anthony’s Fire’ genoemd naar de monniken van de Orde van Sint Anthony plus de meest in het oog springende symptomen. Je kreeg namelijk een vreselijk brandend gevoel in je ledematen als gevolg van doorbloedingsproblemen. Daardoor ontstond vaak gangreen en moesten die ledematen door de monniken worden geamputeerd (waar ze na verloop van tijd erg bedreven in werden). De gifstoffen hadden ook een behoorlijk negatief effect op de geest: ze veroorzaakten hallucinaties, irrationeel gedrag, misselijkheid, overgeven, toevallen, stuiptrekkingen en zelfs de dood (als je de eerdere amputaties al had overleefd).

Die grote nadelen werden echter tijdelijk voordelen wanneer het moederkoren werd ingezet als middel om een abortus op te wekken of om bloedingen na de geboorte te stelpen. Vaak stierf echter niet alleen de ongeboren en ongewenste vrucht, maar ook de moeder.

De ergotamine wordt tegenwoordig gebruikt om lysergisch zuur te maken en dat is zelf een chemische voorloper voor LSD. Moederkoren bevat van nature zelf ook minieme hoeveelheden van dat lysergisch zuur. Geen wonder dus dat moederkoren hallucinerend werkt. Maar alles is niet wat het schijnt omdat uit de moederkoren twee werkzame middelen worden geproduceerd die gebruikt worden bij de succesvolle behandeling van de Ziekte van Parkinson. Vervelend is wel dat je hartkleppen er kapot van gaan.

Kleverige knolamaniet

De kleverige knolamaniet (Amanita virosa) behoort tot de familie van de amanieten en daarmee is hij in goed gezelschap met behoorlijk wat giftige broertjes en zusjes, waaronder de vliegenzwam (Amanita muscaria) en de groene knolamaniet (Amanita phalloides). Deze soort is één van de dodelijkste en is tegelijkertijd behoorlijk zeldzaam in onze contreien. Dat is op zich ook alweer een probleem omdat de bol- of eivormige jonge zwammen gemakkelijk met jonge champignons verward kunnen worden. Zijn hoed en lamellen zijn namelijk zuiver wit. Daarom moet dringend gewaarschuwd worden tegen het verzamelen van onvolgroeide champignons.
Het eerste deel van zijn wetenschappelijke naam, Amanita is afkomstig van het Griekse woord Amanitai. Het is een meervoudsvorm en betekent ‘(een soort) Paddenstoelen’. Het tweede deel, virosa, is afgeleid van het Latijnse woord virosus dat ‘giftig’ betekent. Vergelijk het maar met het woord ‘virus’ dat ooit ook zijn leven begon als (onzichtbaar) gif. In Engelstalige landen wordt deze paddenstoel destroying angel (‘vernietigende engel’) genoemd en dat zegt ook al dat hij er engelachtig mooi uitziet, maar dodelijk giftig moet zijn.

De kleverige knolamaniet bevat zulke dodelijke hoeveelheden amatoxines en phallotoxines, dat deskundigen zelfs waarschuwen om exemplaren niet naast andere, eetbare paddenstoelen te leggen of om ze niet met ongehandschoende handen vast te pakken. Van de amatoxines zijn α-amanitine en β-amanitine de belangrijkste componenten die verantwoordelijk zijn voor de vergiftigingsverschijnselen. Deze amanitines zijn cirkelvormige peptides van acht aminozuren. Deze peptides belemmeren de werking van het RNA-polymerase-enzym en dat is heel lastig want daardoor ga je dood. De cellen van je lever en nieren kunnen hun afval niet meer kwijtraken en sterven af. Daardoor stoppen deze organen uiteindelijk met werken en de enige optie is dan nog een transplantatie. Er bestaat geen antistof of medicijn tegen dit gif.

Het vervelende is ook nog dat de eerste effecten pas na een uur of tien zichtbaar worden. Daardoor is het vaststellen van de oorzaak al een stuk lastiger en het leegpompen van de maag heeft dan ook geen enkel nut meer. Die eerste effecten zijn overgeven, diarree en hevige krampen, maar die gaan na een uur of zes weer over en het geeft dus een gemeen signaal van ‘ik ben weer aan het opknappen’. Op de vierde of vijfde dag begint het maagdarmkanaal te bloeden en worden de lever en nieren fataal aangetast, je glijdt in een coma met ademhalingsuitval en een week later ben je dood.

In de negentiende eeuw hadden Franse ‘onderzoekers’ een kuur gevonden: vermalen hersenen van konijnen in jam (om de smaak te verbeteren) zou helpen. Ikzelf denk eigenlijk niet dat het helpt.