Voorjaarskluifzwam

Deze keer bespreken we opnieuw een paddenstoel, die in dubbel opzicht gevaarlijk is. De voorjaarskluifzwam (Gyromitra esculenta) is dodelijk giftig, maar lijkt veel op de zeer door fijnproevers gewaardeerde echte morielje (Morchella esculenta). De tot acht centimeter brede en bruine hoed van de voorjaarskluifzwam vertoont hersenkronkelachtige windingen. Bij de morieljes is de hoed wat meer raatvormig gekamerd. Maar het verschil bestaat uiteraard alleen bij perfect gevormde exemplaren waardoor beide soorten in de natuur toch veel gelijkenis kunnen vertonen.

Het eerste deel van zijn wetenschappelijke naam, Gyromitra, is een combinatiewoord uit het Grieks: gyros is 'rond' en mitra is 'hoofdband'. Samen is dat zoiets als 'ronde hoofdband' en het probeert de vorm van de hoed te beschrijven. Het tweede deel, esculenta, is afgeleid van het Latijnse woord esculentis dat 'eetbaar' betekent. Morielje is afgeleid van morchel, een oud Duits woord voor paddenstoel. Weet je dat ook weer.

Uhm, zo zul je op dit moment gaan opmerken, de voorjaarskluifzwam was toch dodelijk giftig? Dat klopt. Vroeger had men echter het idee dat de voorjaarskluifzwam na tweemaal koken wel ontgift zou zijn en probleemloos als maaltje genuttigd kon worden, maar tegenwoordig is gebleken dat het allemaal iets anders zit. Zelfs na het koken blijven er gifstoffen in de paddenstoelen zitten en mensen met een kwetsbare gezondheid kunnen daardoor nog steeds in grote problemen raken. Rauw zijn de paddenstoelen helemaal gevaarlijk als gevolg van de aanwezige gyromitrine. In het lichaam wordt die stof gehydrolyseerd tot het nog giftiger monomethylhydrazine (MMH). Dit gif tast de lever, de nieren en het centrale zenuwstelsel aan. De eerste symptomen zijn heftig overgeven en diarree, die pas na een uur of 5 tot 7 gaan optreden. Daarna volgen zaken als duizeligheid, lethargie (een toestand van geestelijke ongevoeligheid) en stekende hoofdpijnen. Ernstige gevallen kunnen leiden tot een delirium, coma en dood, vaak mede als gevolg door het uitvallen van je lever- en nierfuncties. Bovendien werkt het gif ook nog eens cumulatief (stapelend) in je lever en nieren zodat de problemen toenemen als je af en toe eens een verkeerde paddestoel eet.

Een vervelend bijverschijnsel is dat de genoemde gyromitrine nogal vluchtig is. Daardoor kan zelfs de aanwezigheid van voorjaarskluifzwammen in een slecht geventileerde ruimte al voor de bovengenoemde problemen zorgen. Eventjes leuk paddenstoelen zoeken in het bos en deze gezellig op de vensterbank laten drogen kan in dit geval dus al levensgevaarlijk zijn.

Een volgend probleem is dat het consumeren van de voorjaarskluifzwam (vermoedelijk) kan leiden tot ALS (Amyotrofe Laterale Sclerose). Een kleine gemeenschap in de Franse Alpen had de gewoonte om ieder voorjaar te genieten van de voorjaarskluifzwam. Totdat bleek dat de gevallen van ALS in die gemeenschap van zo'n 200 zielen de pan uitrezen met 14 gevallen die tussen 1990 en 2018 gediagnosticeerd werden[1][2]. Gewoonlijk komt ALS voor bij twee tot drie gevallen per 100,000 mensen in Europa. Die 14 gevallen op 200 komen omherekend neer op 7,000 gevallen per 100,000 mensen.

Wat ook lastig is, is dat de voorjaarskluifzwam verward kan worden met de eetbare morieljes. Gelukkig zijn die heerlijke morieljes uit de supermarkt wel veilig, zo denk je. Niet dus. Zelfs morieljes bevatten kleine hoeveelheden gif en zouden in geen geval rauw gegeten moeten worden. Er bestaan verhalen dat zelfs gekookte morieljes in combinatie met alcohol tot milde vergiftigingsverschijnselen kunnen leiden.

[1] Lagrange et al: An amyotrophic lateral sclerosis hot spot in the French Alps associated with genotoxic fungi in Journal of the Neurological Sciences - 2021
[2] Lagrange et al: Corrected speciation and gyromitrin content of false morels linked to ALS patients with mostly slow-acetylator phenotypes in eNeurologicalSci - 2024